بررسی انواع وسواس و معرفی 7 نوع رایج آن

وسواس تنها یک رفتار تکراری یا عادت آزاردهنده نیست. از دید روانشناسی، این اختلال طیفی گسترده دارد که می‌تواند ذهن، احساس و رفتار فرد را همزمان درگیر کند. بسیاری از بیماران فقط یک نوع وسواس ندارند؛ بلکه ترکیبی از چند نوع را تجربه می‌کنند. شناخت انواع وسواس کمک می‌کند تا درک بهتری از ساختار فکری و رفتاری این اختلال داشته باشیم. در ادامه، بر اساس منابع روانپزشکی و طبقه‌بندی علمی DSM-5، مهم‌ترین انواع وسواس فکری و عملی را معرفی می‌ کنیم.

دسته‌ بندی کلی انواع وسواس

به‌ طور کلی، روان پزشکان وسواس را در سه گروه اصلی جای می‌ دهند:

1. وسواس فکری (افکار تکرارشونده و مزاحم)
2. وسواس عملی (رفتارهای تکراری و اجباری)
3. وسواس ترکیبی (ترکیب افکار وسواسی و رفتارهای اجباری)

اما در عمل، هر فرد می‌ تواند الگوی خاصی از وسواس را تجربه کند که ممکن است با هیچ‌ کدام از این دسته‌ بندی‌ ها کاملاً منطبق نباشد.

7 نوع رایج وسواس

1. وسواس آلودگی

این نوع وسواس از شایع‌ ترین‌هاست و معمولاً با ترس از تماس با آلودگی، میکروب یا مواد ناخالص همراه است. فرد به‌ دلیل اضطراب ناشی از آلودگی، زمان زیادی را صرف شست‌ وشو یا تمیزکاری می‌ کند. گاهی وسواس آلودگی با احساس ناپاکی ذهنی نیز همراه است؛ به‌ گونه‌ ای که فرد حتی در نبود عامل خارجی، باز هم حس «آلودگی» دارد.

2. وسواس شک و تردید

در این نوع وسواس، ذهن فرد دائماً درگیر این سؤال است که «آیا کاری را درست انجام داده‌ام؟». این تردیدها به مرور تبدیل به اجبار می‌ شوند؛ برای مثال، فرد چندین بار قفل در را چک می‌ کند یا بارها برمی‌ گردد تا مطمئن شود اجاق گاز خاموش است. وسواس شک معمولاً با احساس گناه یا ترس از مسئولیت اشتباه همراه است.

3. وسواس نظم و تقارن

در وسواس نظم، آرامش فرد وابسته به نظم کامل، تقارن یا ترتیب خاص اشیا است. حتی جابه‌جایی کوچک یک وسیله می‌ تواند احساس اضطراب شدیدی ایجاد کند. این وسواس معمولاً با نوعی تفکر کمال‌ گرایانه و نیاز افراطی به کنترل محیط اطراف همراه است.

4. وسواس مذهبی یا اخلاقی

در این نوع وسواس، ذهن فرد به‌ شکل مکرر درگیر مفاهیمی مانند گناه، ناپاکی، خطا در عبادت یا نگرانی از اشتباه اخلاقی می‌ شود. بیمار برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار، ممکن است دعاها، اعمال مذهبی یا رفتارهای خاصی را بارها تکرار کند. وسواس مذهبی در جوامعی که حساسیت دینی بالایی دارند بیشتر دیده می‌ شود.

5. وسواس شمارش و تکرار

این نوع وسواس با نیاز شدید به شمارش اعداد، تکرار جملات یا انجام حرکات خاص همراه است. فرد احساس می‌ کند تنها با انجام دقیق و چندباره یک عمل می‌ تواند از وقوع اتفاقی ناخوشایند جلوگیری کند. شمارش در این نوع وسواس نقش یک رفتار محافظتی خیالی را ایفا می‌ کند.

6. وسواس ذخیره‌سازی یا انباشتگی

در وسواس انباشتگی، فرد احساس می‌کند اگر وسیله‌ ای را دور بریزد ممکن است بعدها به آن نیاز پیدا کند یا از دور ریختن آن احساس گناه داشته باشد. نتیجه، جمع‌ آوری افراطی وسایل و شلوغی غیرقابل‌ کنترل در خانه یا محل کار است. این نوع وسواس معمولاً با اضطراب، احساس ناامنی یا ترس از فقر ارتباط دارد.

7. وسواس فکری تهاجمی یا آسیب‌ زا

در این نوع وسواس، افکار ناخواسته‌ ای درباره آسیب رساندن به خود یا دیگران وارد ذهن می‌شوند. فرد از این افکار به‌ شدت می‌ ترسد و سعی می‌ کند با اجتناب از موقعیت‌ های خاص یا کنترل بیش‌ ازحد رفتار خود، اضطرابش را کاهش دهد. این وسواس به‌ هیچ‌ وجه نشانه خطرناک بودن فرد نیست، بلکه بیانگر اضطراب درونی بالاست.

مقایسه انواع وسواس‌های رایج

وسواس و ارتباط آن با اضطراب

در بسیاری از بیماران وسواس با اختلال اضطراب ، هم‌زمان بروز می‌ کند. در واقع، اضطراب محرک اصلی برای تکرار رفتارهای وسواسی است. هر بار که فرد رفتاری را انجام می‌ دهد، برای مدتی کوتاه احساس آرامش می‌ کند، اما چون منبع اضطراب از بین نرفته، چرخه وسواس دوباره تکرار می‌شود. در این حالت، وسواس از نشانه‌ های قابل‌ مشاهده‌ ی اضطراب درونی محسوب می‌شود. درمانگران تأکید دارند که اگر وسواس با اختلال اضطراب همراه باشد، تشخیص دقیق باید توسط روان پزشک صورت گیرد تا مسیر درمان اشتباه طی نشود. در چنین شرایطی، استفاده از روش‌های روان درمانی می‌ تواند به کنترل هر دو اختلال کمک کند. اگرچه این مطلب به درمان نمی‌پردازد، اما برای درک انواع وسواس باید بدانیم که دیدگاه‌های روان‌ درمانی و روانکاوی چگونه به تحلیل این اختلال می‌پردازند. روان‌درمانی به بیماران کمک می‌کند الگوهای فکری وسواسی و رابطه‌ی آن‌ها با اضطراب را شناسایی کنند. در روش روانکاوی، تمرکز بر ریشه‌ های ناخودآگاه وسواس است؛ بخش‌هایی از ذهن که ممکن است سال‌ها سرکوب شده و اکنون در قالب رفتارهای وسواسی آشکار شده‌اند. روانکاوی برای افرادی که وسواس با احساس گناه، کنترل‌گری شدید یا ویژگی‌های شخصیت وسواسی همراه دارد، می‌ تواند به شناخت عمیق‌ تری از سازوکار ذهنی کمک کند.

وسواس و ارتباط آن با شخصیت وسواسی

برخی افراد حتی بدون داشتن اختلال وسواس فکری عملی، ویژگی‌های شخصیت وسواسی دارند. این افراد معمولاً کمال‌ گرا، دقیق و کنترل‌ گر هستند. تفاوت در این است که فرد دارای شخصیت وسواسی رفتار خود را درست می‌داند، اما فرد مبتلا به وسواس از رفتار خود رنج می‌برد. شناخت تفاوت میان این دو برای روان پزشک مهم است، زیرا در فرآیند درمان باید مرز بین اختلال وسواس و ویژگی‌های شخصیتی روشن شود تا درمان بر اساس نیاز واقعی فرد انجام گیرد.

انواع وسواس در گروه‌های سنی مختلف

وسواس می‌تواند از دوران کودکی آغاز شود و در صورت بی‌توجهی، تا بزرگسالی ادامه پیدا کند. وسواس در کودکان و نوجوانان گاهی با ترس از آلودگی، اشتباه در درس یا نگرانی از نمره پایین آغاز می‌شود. شناسایی به‌ موقع این علائم و مراجعه به روان‌ پزشک، می‌تواند از مزمن‌شدن اختلال جلوگیری کند.

جمع‌ بندی

وسواس، نمود پیچیده‌ای از ذهن اضطرابی انسان است که می‌ تواند در قالب‌ های گوناگون فکری و رفتاری بروز کند. آگاهی از انواع وسواس‌ به فرد کمک می‌ کند الگوی ذهنی خود را بهتر بشناسد و اگر این الگو با نشانه‌ های اختلال اضطراب، ویژگی‌ های شخصیت وسواسی یا نیاز به روان‌درمانی و تحلیل روانکاوی همراه بود، به روان‌ پزشک مراجعه کند. برای برخی بیماران، پزشک ممکن است از دارودرمانی وسواس به‌ عنوان بخشی از درمان استفاده کند؛ بنابراین شناخت نوع وسواس، نخستین گام در مسیر درمان وسواس است.